هفته احسان، تلنگری بر رفتار جمعی

به قلم ولی الله شجاع پوریان عضو اسبق شورای شهر تهران

۱۴ اسفند در تقویم رسمی کشورمان به عنوان روز احسان و نیکوکاری نام‌گذاری شده و مردم ایران از ۱۴ تا ۲۱ اسفند به مناسبت هفته نیکوکاری در آستانه سال نو و عید نوروز، کمک‌های خود را به افراد نیازمند و بی‌بضاعت اهدا می‌کنند.

احسان و نیکوکاری به عنوان یکی از فضایل اخلاقی بشر در همه ادیان و جوامع از جایگاه رفیعی برخوردار است، به صورتی که در قرآن کریم و در دستورات دینی همچون خمس، زکات، انفاق، صدقه، هبه و سایر واژگان تبلور می‌یابد. بی‌تردید یکی از اهداف قرآن کریم ترویج فرهنگ بخشش، کمک و دست‌گیری از نیازمندان است و این موضوع در شکل‌های گوناگون به مومنان توصیه شده است.

در آیه ۱۶ سوره تغابن آمده است: «تا می‌توانید تقوای الهی پیشه کنید و گوش دهید و اطاعت نمایید و انفاق کنید که برای شما بهتر است و کسانی که از بخل و حرص خویشتن مصون بمانند، رستگارانند.»، از سویی روایات، احادیث و سیره نظری و عملی معصومین و ائمه اطهار سرشار از مصادیق و نمونه‌های بی‌شماری از احسان و نیکوکاری است. بر کسی پوشیده نیست احسان و نیکوکاری علاوه بر آثار معنوی و آرامش روحی و روانی، کارکردهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مختلفی دارد که اگر به عنوان یک فرهنگ عمومی در جامعه رواج یابد، چه بسا از افزایش شکاف‌های طبقاتی و مشکلات معیشتی و اقتصادی جلوگیری می‌کند.

مردم ایران در برهه‌های زمانی مختلف به‌ویژه بزنگاه‌هایی چون جنگ، زلزله، آتش‌سوزی و … ثابت کرده‌اند پیشرو در امر خیر و احسان و نیکوکاری هستند و به خوبی به یاری یکدیگر می‌شتابند، اما به نظر می‌رسد با تغییر ابعاد اجتماعی و اقتصادی جامعه و پیچیدگی‌های زندگی مدرن، روحیه احسان و نیکوکاری می‌تواند به مثابه سنت حسنه در بسیاری از بخش‌های زندگی ایرانیان جلوه کند. به رغم شهرت ایرانیان در احسان و نیکوکاری در شرایط بحرانی، گویا این روحیه در سال‌های گذشته و به ویژه در دوران تحریم کم‌رنگ شده است.

اگر بخواهیم نگاهی واقع‌بینانه به افول روحیه احسان، نیکوکاری و گذشت داشته باشیم، کافی است بسیاری از رفتارهای اجتماعی شهروندان را در موضوعاتی چون ثبت‌نام خودرو، توزیع گوشت و مرغ و امثالهم بررسی کنیم! شاید برای برخی که فضای جنگ و مقاومت و گذشت مردم را در آن دوران تجربه‌ کرده‌اند، دیدن این صحنه‌ها قدری سخت به نظر آید، اما واقعیت آن است که جامعه امروز ما با جامعه دوران جنگ تفاوت معناداری پیدا کرده که البته ریشه‌های آن را نه صرفا در مردم بلکه باید در عملکرد مسئولان نیز جست‌وجو کرد.

اگر روزگاری مردم کمبودها را به جان می‌خریدند و نه از گوشت و مرغ بلکه از جان خود نیز ایثار می‌کردند، به آن دلیل بود که شکاف و فاصله‌ای میان مسئولان و مردم نبود و نبود تبعیض، رانت و بی‌عدالتی تحمل چنین شرایطی را برای شهروندان آسان می‌کرد، اما امروز مردمی که برای یافتن ساده‌ترین داروها، سختی‌ها به جان می‌خرند و می‌بینند عده‌ای برای ساده‌ترین درمان‌ها راهی بلاد خارج می‌شوند، آنها تبعیض را با همه وجودشان لمس می‌کنند و از این رو توقع اینکه در دوران تحریم بخشش و گذشت را سرلوحه کار خود قرار دهند، قدری دور از واقعیت‌های جامعه است.

هفته احسان و نیکوکاری شاید تلنگری مناسب برای تاملی در رفتارهای مسئولان و مردم است، عبور از این روزهای سخت جز در سایه همدلی، گذشت، احسان و نیکوکاری میسر نیست. اگر مسئولان در برخورداری از امتیازات و رانت‌های مختلف، حقوق، دستمزد، برخورداری از امکانات رفاهی و… قدری بخشش و گذشت به خرج دهند، تردیدی نیست مردم نیز چه بسا همدل‌تر و همراه‌تر با کمبودها کنار خواهند آمد. مگر نه این است که حضرت علی(ع) در نهج البلاغه فرموده است: «الناس علی دین ملوکهم»؛ یعنی مردم به روش و طریقه حاکمان و پادشاهان خویش زندگی می‌کنند.